:
بسیاری از گرایشهای تحلیلی موجود در باب تحولات به‌وجودآمده در سپهر زنده‌گی دینی ایران امروز، از فروپاشی عرصه‌ی یکدست و متشکل دین‌داری، میل به تکثر، افول دین‌داری و گرایش به دنیوی‌شدن، فردی‌شدن دین‌داری، سربرآوردن سبکهای مختلف دین‌ورزی و امثالهم در نزد جوانان و دانشجویان سخن می‌گویند. اما در این تحولات، افراد چه فراز و فرودی را در زیست دینی خود تجربه می‌کنند و هر کدام از ابعاد دین‌داری نزد آنان چه تغییری می‌کند؟ هم‌چنین، عوامل و تجربه‌هایی که موجب بروز چنین تحولی در زیست دینی آنان می‌شوند، کدام‌اَند؟ در مقاله‌ی حاضر، روایت‌های بازگوشده‌ی 15 نفر از دانشجویان از زنده‌گی دینی‌شان با مصاحبه‌ی روایی و روش تحلیل روایت، مطالعه شد.
نتایج نشان داد که مواجهه دانشجویان با محیط متکثر و مدرن دانشگاه و شهر تهران نقشی اساسی در بروز تحول در پای‌بندی دینی آنان داشته است. هم‌چنین، عوامل و تجربه‌هایی نظیر سربرآوردن تعارض معرفتی در مواجهه با تفکر عقلانی و تربیت انتقادی، تجربه محرومیت و تجربه‌های تنش‌زایی نظیر تجربه‌ی ناموفق در اجتماعی‌شدن، تجربه‌ی تنش ناشی از تحمیل دین شریعت‌مدارانه، محرومیت وجودی، مواجهه با مسأله‌ی شر و دین دولتی هر یک به‌نحوی بر تحول در پای‌بندی دینی افراد أثر گذاشته‌اند. به‌طورکلی، برخی از صورتهای تحول دینی افراد مورد مطالعه را میتوان چنین برشمرد: اسطوره‌زدایی از نظام باورها، قداست‌زدایی از شخصیت‌های مذهبی، تقلیل احساس گناه، اعتقادورزی نسبی‌اندیشانه و تعقلی به‌جای اعتقادورزی جزم‌اندیشانه و تعبدی، تأکید بر عشق و حضور خداوند به‌جای تأکید بر قهر و قوّت خداوند، حرکت از اخلاق دینی متعبدانه به اخلاق دینی و/یا دنیوی بازاندیشانه، تأکید بر تجربه انفسی در دینداریِ خودسالارانه به‌ازای تأکید بر گواهی متن مقدس و اولیاء در دینداریِ دگرسالارانه، حرکت از ایمان تقلیدی – اسطورهای به ایمان فردگرایانه – اندیشه‌وار، افزایش تسامح و تساهل در مواجهه با دگراَندیشان و در نهایت، ترک کامل حیات دینی توسط تعدادی از مشارکت‌کننده‌گان و اتخاذ چشم‌اندازی مادی نسبت به جهان.
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1- بیان مسأله
«هیچ جامعهی شناختهشدهای نیست که در آن شکلی از دین وجود نداشته باشد، اگرچه اعتقادات و اعمال مذهبی از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر فرق می کند» (گیدنز، 1378: 514) و تغییراتی هم در آن به وجود آمده و در برخی دورهها بهکلی دگرگون شده است. به دنبال عصر روشنگری نیز تغییرات شتابانی در حوزه دین به‌وجود آمد؛ فرایند فراگیر نوسازی[1] که به صورت نیرویی بی‌بدیل در کشورهای حامل مدرنیته در آمده بود به همراه تبیینها و تفسیرهای غیردینی که از طبیعت، جامعه و هستی انسان توسط نظریه های جدید علمی و نحله‌های فکری رایج ارائه میشد، بنیان بسیاری از اندیشه های دینی را متزلزل ساخته نفوذ و حضور اجتماعی دین را به چالش میکشید و کارویژههایی را که در گذشته بر عهده دین بود، بر عهده نهادهای غیردینی مینهاد.
از آغاز دوره جنگهای ایران و روس که جامعهی ایران در مدار مدرنیته قرار میگیرد تغییرات و تحولات بسیاری، چه در سطح کلان سیاسی و چه در معیشت مردم و نوع نگرش و روابط آنها با دیگران به وقوع می‌پیوندد. این فرایند، به ورود (عمدتن نامتوازن) نهادهای مدرن و تفکیک آنها در جامعه منجر شده است. همگام با ظهور و تفکیک نهادهای مدرن در جامعه، مجموعههای[2] آگاهی (زیست جهان یا جهان معنایی) مرتبط با هر یک از آنها نیز در جامعه ظاهر و از هم تفکیک شده اند. بهعبارتی، هم‌زمان با تغییر در ساختارهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، نظامهای اندیشهگی مردمان هم دستخوش تغییر شده و بینشها و نگرشهای جدیدی در جامعه نضج گرفته است. بنابراین جامعه ایران وضعیت متکثر و متضادی را هم در سطح ساختاری و هم در سطح ذهنی تجربه می کند.
با شکل گیری این وضعیت حوزه دین احتمالن بیش از هر حوزه دیگری در جامعه متأثر شد. دین که در بخش عمدهای از تاریخ ایران در ایجاد «سایهبانی» فراگیر از نمادها بهمنظور یکپارچه کردن معنیدار نظم اجتماعی نقشی اساسی ایفا کرده بود، این بار با چالشی گسترده و عمیق روبهرو شد. این چالش از آنجا ناشی میشد که دین دیگر به سادهگی نمی توانست «سایه‌بان مقدس»[3] خود را بر سر همه مردمان و نهادهای جدید در جامعه و جهانهای معنایی مرتبط با آنها بگستراند. اینجاست که تعابیر و تفاسیر گوناگون دینی و غیردینی در سپهر زنده‌گی مردمان – چه توسط خود سوژهی گزینشگر و چه بهوسیله سایر نهادهای رقیب نهاد دین – شکل میگیرد و هم‌زمان، سبکهای مختلف اعتقادورزی دینی و غیردینی در میان مردمان مجال بروز پیدا می‌کند. بهعلاوه اینکه، حتا «مقبولیت تعاریف دینی از واقعیت به پرسش گرفته می شود» (برگر، برگر و کلنر، 1387: 87). این وضعیتی است که هماکنون در جامعه ما مشاهده می شود. در حال حاضر نهتنها جامعه ما چندپاره شده است، بلکه عرصه دینی نیز دیگر متشکل و یکدست نیست. برعکس، در ایران معاصر گرایشهای دینی مختلفی وجود دارد که در بسیاری مواقع منافع و جهتگیریهای متضادی از خود بروز می‌دهند (محدثی، 1386: 85). بدینترتیب، زیست جهان ایرانی که از غنای دینی بسیاری برخوردار بود، با ورود مجموعههای آگاهی مدرن به بازتعریف خود و ارتباط خود با آنها می پردازد و هم‌زمان زمینه برای رشد انواع تفاسیر از دین فراهم می‌شود و این وضعیت در نهایت به تحول در پای‌بندی دینی مردمان و ظهور انواع سبکهای دین‌داری میانجامد.
نمونه‌ای از این تغییرات به‌وجودآمده در دین‌داری مردمان را برای مثال میتوان در اقبال بسیاری از جوانان به گرایشهای معنوی نوپدید مشاهده کرد؛ پدیده‌ای که به نظر می‌رسد در وضعیت مدرن بیش از هر زمینه‌ی دیگری مجال بروز پیدا کرده است. امروزه در بسیاری از فضاهای شهری از جمله تهران شاهد تمایلاتی مبنی بر گرویدن به جمعهای متنوع عرفانی و روانشناختی هستیم؛ «جمع‌هایی با ویژهگیهای ساختاری و عاطفی متفاوت و پیوندهای نزدیک و صمیمانه» و «فضای علاقه و هم‌کاری با یکدیگر»؛ چیزی که بهندرت میتوان در میان اجتماع پیروان دین رسمی یافت. تنوع نسبی شکل و محتوای این جریانها نشان میدهد که متن مردم به شیوه های مختلف، چه از طریق «ابداع و نوآوری» در شکل اجتماعی سنتی قدیمی و چه در «وارد کردن» سبکهای مختلفی از شرق و غرب، در صدد تولید فضاهای خاص و متنوعی در درون خود هستند که هم به نوعی در زنده‌گی فکری و روحی آنها تأثیرگذار بوده و هم اجتماعات کوچکی را برایشان به وجود آورد که دست‌کم در دورهای از زنده‌گی، تا حدی نسبت به آن تعلق پیدا کنند (شریعتی مزینانی، باستانی و خسروی، 1386: 189-188).
امروزه میتوان گفت، با توسعه آگاهی شهری، «افراد از منابع نمادین متنوعی که موافق مشربشان است یا از طریق آن منابع با درگیر شدن در تجربیات متفاوتی که در دسترسشان قرار میگیرد به ساختن هویتهای دینی و اجتماعی خودشان مبادرت می کنند» (محدثی، 1386: 90) اجتماعی‌شدن ناشی از زیستن در جهانهای زیست چندگانه، هویتی میسازد که «باز»، «تفکیک‌شده»، «اندیشیده» و «فردیت یافته» است (همان: 88). در چنین وضعیتی فرد دیگر نمی‌تواند به ارزشها و نظام نمادین معینی در تمام عمر خود وفادار بماند (برگر، برگر و کلنر، 1387: 76-75). بهعبارتی، «بشر امروزی در مورد اعمال و اعتقادات خود دایما میاندیشد و همواره به تجزیه و تحلیل آنها می پردازد و آنها را سبک و سنگین می کند و نهتنها در سطح روشنفکران و فلاسفه بلکه در جوِّ عامهی مردم کلیه اعتقادات بهطور مداوم دچار چون و چرا می شود» (توسلی، 1369: 209).
2-1- ضرورت و اهمیت پژوهش
خرید اینترنتی فایل کامل :
در هر اجتماع دینی‌ای، دین از طریق تدوین و تنظیم یک نظامنامهی اخلاقی و حقوقی یکی از نیازهای اساسی را که برای تداوم حیات اجتماعی آنان لازم است، تأمین می کند. «این نظام اخلاقی برای تک‌تک اعضای خود محیطی معنوی فراهم میسازد، به طوری که مردمان از زنده‌گی کردن با هم در آن نظام اخلاقی لذت ببرند» (دورکیم، 1378: 288). هم‌چنین، «جامعه از طریق نهاد دین می‌تواند نقش متعادل‌کننده ای را برای [برخی از] تمایلات و خواسته های بشری ایفا نماید» (همان: 290). از طرفی، انسان اساسن با خلأ‌های وجودی‌ای دست‌به‌گریبان است و این خلأها منجر به بروز حالتی از سرگشته‌گی در جهانی رازآلود و سربرآوردن احساس تهی‌بوده‌گی در درون او می‌شود. در این میان، دین با ارائه پاسخهایی – هرچند بعضن مبتنی بر تفکر اسطورهای- تلاش می‌کند برای یک چنین خلأهایی چاره‌جویی کند و از این طریق، معنا و هدفی را در پس حیات مؤمنان قرار دهد. تکیهی انسان مؤمن به قدرت بیانتها و خیرخواهی علی‌الاِطلاقی که برای خدا یا خدایان متصور می شود، موجب آرامش وی گردیده و به‌واسطه‌ی این احساس آرامش، فرد در خود احساس قدرت و تحمل بیش‌تری را در مواجهه با تجربیات تنش‌زا می کند.
از طرفی، پس از پیروزی انقلاب 57 و استقرار نظام سیاسی جمهوری اسلامی و با توجه به غلبه ایده‌ئولوژی مذهبی در آن، هدف این نظام، دینیکردن بسیاری از جنبه های زنده‌گی مردم بود (با تفسیر خاصی از دین که خود مدنظر داشتند) و توجه به ارزشهای فرامادی را شعار اساسی خویش قرار دادند و در این راه سرمایه گذاریهای زیادی شد. اما با فروکش کردن شور انقلابی و تثبیت نهادهای مختلف و گذار از مشکلات جنگ این شعارها در جامعه و میان جوانان اَشکال دیگری به خود گرفته است. اکنون بعد از بیش از سه دهه چنین به نظر می‌رسد که نتایج به بار آمده از سیاست‌گزاری‌های انجام شده در زمینه‌ی دین‌دارسازی مردم، چیزی نیست که به مزاق حاکمیت دینی خوش آید و بسیاری از روحانیون سیاست‌پیشه بیان می‌کنند که نتایجی خلاف آنچه برنامه‌ریزی شده بود به بار آمده است. بهعبارت دیگر، نتایج سیاستهای دین‌دارسازی و یکسانسازی دینی مردم- به‌ویژه در مورد جوانان و دانشگاهیان- در سالهای اخیر به بار ننشسته است. تشدید پروژه های دین‌دارسازی مردم در سالهای اخیر و محدود ساختن برخی فعالیتهای فکری و فرهنگیای که احساس میشد به نحوی از انحا باورهای دینی مردم را تضعیف می کنند را میتوان واکنشی از سوی مسؤولین به این ناکامی دانست. هماکنون بسیاری از مسؤولین در زمینه انتقال ارزشها و موازین دینی اظهار نارضایتی کرده و معتقداَند آنگونه که باید، این ارزشها به جوانان منتقل نشده است. این این دغدغهها را میتوان با ورق زدن برخی از روزنامه‌ها و مجلات مشاهده کرد. در ادامه برای نشاندادن این نگرانی به مواردی از این دست استناد می شود:
مقاله «سکولاریسم بزرگترین آفت انقلاب اسلامی، مهمترین چالش دهه سه‌وم انقلاب» (نشریهی جوان، سال 1380).
– سید محمد خاتمی در یکی از نطقهای کلیدی خود پس از تجمعهای مردم در روز عاشورا در جریان اعتراض به نتایج انتخابات سال 88 اظهار داشت: «… سکولاریسم اما با موازین دینی و فرهنگی ما سازگار نیست. عامل بیگانه میکوشد که سکولاریسم را در جامعه رواج دهد و اما مهمتر از عامل بیگانه، غیردینیشدن جامعه ماست [و نکته همینجاست] که جامعه به سویی میرود که از حکومت دینی دلخوش نیست. رفرم و اصلاحات از رواج سکولاریسم و افول دین در جامعه و اذهان و رفتار ایرانیان جلوگیری می کند … جمهوریت و اسلامیت که هر دو در خطراند … [بنابراین] باید از بحرانی‌شدن اوضاع بیش از این جلوگیری کرد» (سخنان سید محمد خاتمی در 29 دی‌ماه 1388، سایت گویانیوز).
– آیت‌الله لطف الله صافی گلپایگانی در دیدار جمعی از مسؤولان، اساتید و دانشجویان دانشگاه علوم اسلامی رضوی، به دینستیزی و دینگریزی جوانان اشاره می‌کند: «باید برای این دینستیزی و دینگریزی كه در بعضی جوانان پیدا شده، فكری كرد؛ البته نمی خواهیم بگوییم این مسأله تحت چه عواملی ایجاد شده است … هر كجا نقصی باشد، از جهت این است كه ما به اسلام و هدایت‌های ائمه(ع) عمل نكرده‌ایم و اگر خوب عمل شود مردم و جوانان به دین و قرآن روی می‌آورند» (روزنامه دنیای اقتصاد، چهارشنبه 11 مرداد 1391).
– «در عصر کنونی یکی از مشکلات بزرگ جامعهی اسلامی،دینگریزی نسل جوان است. این موضوع، ذهن و توجه بسیاری از مبلغان و داعیان مسلمان را به خود معطوف نموده است، که به جرأت میتوان گفت، این پدیده‌‌ی ناخواندهی عصر حاضر، نسل جوان ما را بهطور جدی تهدید می‌کند» (دسترسی در: http://www.fa.ommatonline.com/article/194).
– حجت الاسلام تقدیری؛ مسؤول حوزهی علمیهی عبدالعظیم در گفتوگو با پایگاه بین المللی همکاریهای خبری شیعه (شفقنا) اظهار داشت: «…عوامل دینگریزی مختلف است و هر زمان بخشی از آن غلبه پیدا می‌کند و زمینه‌ی رشد دینگریزی را فراهم میسازد … تبیین و ترویج نادرست و ناسازگار نشاندادن دین با نیازهای فطری و طبیعی بشر از عواملی است که امروزه باعث دینگریزی برخی جوانان ایرانی شده است» (دسترسی در: http://www.shafaqna.com/persian/dialogue/item/30524).
سخنان بالا، عمق دغدغه‌ی حاکمیت دینی را در مواجهه با تغییرات به‌وجود آمده در سپهر دینی جامعه به‌مثابه‌ی یک آسیب اجتماعی نشان میدهد و می‌تواند گواهی باشد بر سربرآوردن تحولات دینی به‌ویژه در میان جوانان. اما دغدغه‌ی پژوهش حاضر، مطالعه‌ی این تغییرات صرفن به مثابه‌ی یک پدیده‌‌ی اجتماعی است و نه یک آسیب اجتماعی. با انجام پژوهش‌هایی از این دست و در ابعاد وسیع‌تر، میتوان پی برد که این دغدغهها و نگرانیها تا چه میزان واقعی است و آیا موضوع عدم پای‌بندی و دین گریزی مطرح است یا ظهور صورتهای دیگری از پای‌بندی دینی که با صورتهای سنتی متفاوت است و یا هردو. چنانچه بحث دینگریزی و عدم پای‌بندی دینی مطرح باشد، نتایچ این پژوهش می تواند گوشه‌ای از لایه‌های پنهان دینگریزی جوانان ایرانی و عدم پای‌بندی دینی آنان را آشکار ساخته و به شناخت این پدیده کمک کند. عواملی که شاید از چشم بسیاری از سیاست‌گزاران و متولیان نهادهای دینی و حکومتی پنهان مانده باشد. چه آنکه واکاوی علل تحول در پای‌بندی دینی و شنیدن دلایل این تحول از زبان نوگرونده‌گان می تواند ما را در شناخت ابعاد مختلف این پدیده یاری کرده و هم‌چنین برخی از گرایشهای تحلیلی نادرست و سوگیرانه در زمینه پای‌بندی دینی، دینگریزی و دینستیزی جوانان که ناشی از نگاه ارزشی و ایدهئولوژیک بدین مسأله است را به چالش کشد.
بیش‌تر پژوهش‌های تجربی‌ای که در فضای ادبیاتی جامعه شناسی دین صورت گرفته‌اند عمدتن مربوط به سنجش دین‌داری و سنجش «میزان» پای‌بندی دینی دانشجویان است (نگاه کنید به فصل دوم همین أثر)؛ اگر چه در لابه‌لای پارهای از این پژوهشها به نقش عوامل زمینهای در میزان پای‌بندی دینی مردمان نیز پرداخته شده است اما تا جایی که نگارنده مطلع است، تا کنون پژوهش مستقلی که به صورت کیفی به توصیف و تبیین تحول در پای‌بندی دینی دانشجویان بپردازد، صورت نگرفته و لذا نتایج حاصل از این پژوهش می تواند منجر به افزایش شناخت ما نسبت به افت‌و‌خیز‌های دین‌داری جوانان و آگاهی از سیر تحولات جاری در زمینه‌ی پای‌بندی دینی دانشجویان شود.
1. Modernization
1. Packages
Sacred Canopy
